Ana Plata (Motherboard) Nədir? Tam Texniki İzah

Ana plata və ya motherboard, kompüter sisteminin mərkəzi elementidir. O, sistemin bütün əsas komponentlərini birləşdirir və onların birgə işləməsini təmin edir. Bu məqalədə siz həm ana platanın strukturu,üzərindəki hissələr, seriya kodları, həm də, doğru ana plata seçmək üçün vacib bilikləri öyrənəcəksiniz.

1. Ana Platanın Qısa Tarixi

Ana plata texnologiyasının yaranması kompüter tarixinin özü ilə sıx bağlıdır. Zamanla fərdi kompüterlərin (PC) yayılması ilə ana platalar da formalaşaraq bugünkü kompleks halını alıb.

1970–1980-ci illər

İlk kompüterlərdə ana plata anlayışı yox idi. Bunun əvəzinə, sistem bir-birinə qoşulan ayrı sistemlərdən ibarət idi — prosessor, yaddaş, giriş-çıxış kartları və s. ayrı-ayrı lövhələrdə yerləşirdi.

IBM PC və ilk ana platalar (1981)

1981-ci ildə IBM ilk dəfə IBM Personal Computer (IBM PC 5150) modelini təqdim etdi. Bu kompüterdə bütün əsas komponentlər — CPU, RAM, BİOS, video və I/O portları — eyni lövhədə yerləşdirildi. Bu, bugünkü ana plataların təməlini qoydu.

IBM PC-nin anakartı Intel 8088 prosessoru ilə işləyirdi və 5 ədəd genişlənmə slotuna sahib idi.

1990-cı illər: Standartlaşma dövrü

Bu dövrdə AT və daha sonra ATX form faktoru standart kimi qəbul edildi:

• AT ( Advanced Technology): İlk dəfə IBM tərəfindən istifadə olundu, lakin qurulması çətin idi.
• ATX ( Advanced Technology Extended): 1995-ci ildə Intel tərəfindən təqdim edildi və daha funksional, kabel düzülüşü baxımından daha rahat hala gəldi. Hələ də bu standart əsas olaraq qalır.

Əlavə olaraq, bu illərdə aşağıdakı yeniliklər meydana çıxdı:

• PS/2 portlar, COM/parallel çıxışlar
• BIOS interfeysi
• İlk dəfə PCI və daha sonra AGP slotları

 2000–2010: Yüksək inteqrasiya və sürət

• USB portları genişləndi
• SATA, PCIe, DDR2/DDR3 RAM dəstəyi gəldi
• Onboard (daxili) səs, LAN, video dəstəyi normaya çevrildi
• BIOS sistemləri UEFI ilə əvəz olunmağa başladı

2010–indiyədək: İntellektual və sürətli sistemlər

• DDR4 və DDR5, PCIe 4.0 və 5.0, NVMe M.2 slotları
• RGB işıqlanma, Wi-Fi modulları, USB-C, AI overclock
• Ultra-kompakt form faktorlar (Mini-ITX, Thin-ITX

Bugünkü ana platalar artıq yalnız komponent birləşdirici deyil, ağıllı nəzarət sistemi, istilik idarə sistemi, RGB kontrollerləri və təhlükəsizlik modulu kimi funksiyalar daşıyır.

2. Ana Platanın Üzərində Nələr Var?

2.1. CPU Yuvası (Socket)

CPU yuvası (socket) — prosessorun (CPU) ana plataya fiziki və elektrik baxımından qoşulduğu hissədir. Bu yuva, prosessorla ana platanın uyğun olub-olmadığını müəyyənləşdirən əsas komponentlərdən biridir. 

Fərqli prosessor modelləri fərqli socket növləri tələb edir.

• Intel: LGA 1200, LGA 1700 , LGA 1851 (12–14-cü nəsil, Ultra Prosessorlar)
• AMD: AM4, AM5 (Ryzen seriyaları üçün)

2.2. Çipset (Chipset)

Çipset, ana platanın “beyni” sayılır və sistemin müxtəlif komponentləri arasında məlumat axınını idarə edən nəzarətçidir. O, CPU, RAM, qrafik kartı, yaddaş qurğuları və digər qurğuların bir-biri ilə necə işləyəcəyini təyin edir. Sistemə nə qədər port, slot və imkan tanınacağını idarə edir. Ümumi sürət, M.2 və PCIe dəstəyi çipsetdən asılıdır.

2.3. RAM Yuvaları (DIMM Slots)

RAM yuvaları, ana platanın üzərində yerləşən və əməli yaddaş (RAM) modullarının qoşulduğu uzun, incə slotlardır. Bu yuvalar adətən DIMM (Dual Inline Memory Module) adlanır və kompüterin müvəqqəti məlumat saxlama funksiyasını yerinə yetirən RAM modullarını yerləşdirmək üçün nəzərdə tutulub.

DDR4 və ya DDR5 dəstəyi platanın modelindən asılıdır. Hər platanın maksimum RAM həcmi var (məs., 128 GB DDR5 6000 MHz).Ana platalarda RAM yuvalarının sayı dəyişə bilər.:

• Sadə platalarda: 2 yuva
• Orta və güclü modellərdə: 4 və ya 8 yuva

RAM yuvaları ilə bağlı vacib məqamlar:

• DDR versiyası uyğunluğu vacibdir (məsələn, DDR4 və DDR5 fərqlidir və bir-birini əvəz etmir).
• RAM tezliyi (MHz) və maksimum dəstəklənən tutum (GB) ana platanın çipseti və modelindən asılıdır.
• Dual-channel rejimi üçün eyni ölçü və tezlikdə RAM-ların uyğun slotlara yerləşdirilməsi tövsiyə olunur.

🛠️ Məsələn, 4 slotlu ana platada 2 RAM modulu istifadə edirsinizsə, onları yuva 1 və 3-ə yerləşdirərək ikikanallı (dual channel) rejimdən faydalana bilərsiniz.

2.4. PCI Express Yuvaları

• x16 slot – əsasən qrafik kart üçün
• x1 və x4 –  əlavə kartlar (Wi-Fi, sound card və s.) üçün PCIe versiyası (3.0, 4.0, 5.0) ötürmə sürətinə təsir edir.

2.5. M.2 Yuvaları

M.2 yuvaları, müasir ana platalarda SSD (Solid-State Drive) kimi yaddaş qurğularını birbaşa və yüksək sürətlə qoşmaq üçün istifadə olunan slotlardır. Ənənəvi SATA portlarından fərqli olaraq, M.2 yuvaları kompakt, kabelsiz və çox daha sürətlidir.

Burada 3x M.2 Slotu var. (1) slot üçün Heatsink-dir. 

M.2 yuvalarının xüsusiyyətləri:

• M.2 2280 – ən yayılmış ölçüdür (22 mm en, 80 mm uzunluq)
• NVMe / PCIe dəstəyi – ən sürətli SSD bağlantısı, 3500 MB/s və daha yüksək ötürmə sürəti
• SATA M.2 SSD-lər də bu slotlara yerləşə bilər, lakin PCIe qədər sürətli deyil
• Bəzi platalarda bir neçə M.2 yuvası olur – biri CPU-ya, digərləri çipsetə bağlı olur

Diqqət etməli olduğunuz məqamlar:

• M.2 yuvalarının bəziləri yalnız PCIe tipli, bəziləri isə həm PCIe, həm də SATA SSD dəstəkləyir
• Yuva istilik yığa bilər, bu səbəblə soyuducu bloklu M.2 slotları daha yaxşıdır
• PCIe versiyası (3.0, 4.0, 5.0) məlumat ötürmə sürətinə birbaşa təsir edir

2.6. SATA Portları

SATA portları (Serial ATA), ana platanın üzərində yerləşən və ənənəvi yaddaş qurğularını (HDD, SATA SSD, optik sürücülər və s.) kompüterə qoşmaq üçün istifadə olunan bağlantı nöqtələridir. Bu portlar kabel vasitəsilə işləyir və artıq illərdir kompüterlərdə standartdır.

SATA portlarının əsas xüsusiyyətləri:

• Ən geniş yayılmış versiyası: SATA III (6 Gb/s)
• Hər bir port bir disk qurğusuna xidmət edir
• Ana platalarda adətən 4–6 SATA portu olur
• SATA kabeli və enerji kabeli ilə birgə işləyir
• NVMe M.2 SSD-lərlə müqayisədə sürəti daha aşağıdır, lakin uyğunluğu yüksək və daha ucuzdur

SATA ilə nələri qoşa bilərsiniz?

• HDD (Hard Disk Drive)
• SATA SSD (2.5" form faktorlu)
• DVD/CD yazıcılar və oxuyucular
• NAS və RAID sistemlərində çoxlu disk qurğuları

2.7. VRM (Voltage Regulator Module)

VRM, yəni Voltage Regulator Module, ana platanın üzərində yerləşən və prosessor (CPU), yaddaş (RAM) və digər əsas komponentlərə sabit və düzgün gərginlik çatdıran dövrə sistemidir.

Prosessorlar və digər komponentlər dəqiq gərginlik aralığında işləyir. VRM isə, ana plataya daxil olan 12V-luq gücü, bu komponentlər üçün lazım olan daha aşağı və sabit gərginliklərə çevirir (məsələn, CPU üçün 1.1V–1.3V).

VRM necə işləyir?

• MOSFET-lər, choke (induktor) və kondensatorlar birlikdə çalışaraq gərginliyi tənzimləyir
• VRM-lərin sayı və keyfiyyəti daha sabit sistem və overclock potensialı deməkdir
• Yaxşı VRM sistemi daha az isinər, daha uzunömürlü olar və CPU-nu yüksək yüklərdə belə stabil saxlaya bilər

Nəyə diqqət etməli?

• Oyun və render sistemlərində güclü VRM vacibdir
• VRM soyutması (heatsink) olan ana platalar daha dayanıqlıdır
• Fazalar nə qədər çoxdursa, gərginlik bölüşdürməsi daha effektiv olur

Məsələn, “14+1 DrMOS Power Stage” yazılmış bir ana plata, 14 CPU fazasına malikdir və bu, yüksək performans üçün idealdır.

2.8. BIOS / UEFI Çipi

BIOS (Basic Input/Output System) və ya onun müasir versiyası olan UEFI (Unified Extensible Firmware Interface), kompüterin ilk açılışında işləyən daxili proqram təminatıdır. Bu proqram ana platanın üzərindəki xüsusi bir yaddaş çipində (ROM və ya flash yaddaş) saxlanılır.

BIOS/UEFI çipi, kompüterin hardware komponentlərini tanıyaraq onları işə salır və əməliyyat sistemini (Windows, Linux və s.) yükləməyə başlatmaq üçün lazımi yönləndirməni edir.

2.9. Fan və RGB Bağlantıları

Korpus və CPU soyuducusu üçün fan çıxışları, RGB zolaqları üçün 12V/5V başlıqlar yerləşir.

2.10. I/O Panel (Arxa bağlantılar)

• USB 2.0 / 3.0 / 3.2 / Type-C
• HDMI, DisplayPort
• Ethernet portu
• Səs çıxışları
• Wi-Fi antena çıxışı (əgər Wi-Fi modulu varsa)

3. Ana Plata Seriyaları və Kodları.

İstehsalçılar tərəfindən təqdim olunan ana plata seriyaları və model kodları istifadəçinin ehtiyacına uyğun şəkildə fərqlənir. Məsələn:

🔹Intel əsaslı platalar üçün tipik seriyalar:

🔹 AMD əsaslı platalar üçün seriyalar:

Model kodunda bu seriyalarla yanaşı çipset və form faktor göstəriciləri də yer alır. Məsələn, ASUS ROG STRIX B550-F Gaming Wi-Fi:

• ASUS – brend
• ROG STRIX – seriya (premium oyunçular üçün)
• B550 – çipset (AMD)
• F – model kodu (hansı funksiyaları daşıdığını göstərir)
• Wi-Fi – daxili Wi-Fi dəstəyi var

Rəqəmlər: Daha yüksək rəqəm = daha yeni texnologiya və genişlənmə imkanı. X670 B550-dən daha funksionaldır

Model Kodundan Sonra Gələn Hərflər

Model adlarında rəqəmlərdən sonra gələn hərflər istehsalçıya və plataya xas olanfunksiya səviyyəsini və hədəf auditoriyanı göstərir.

ASUS modellərində:

MSI modellərində:

Nəticə Olaraq.

• Rəqəmlər: Hər nə qədər böyükdürsə, o qədər yeni texnologiya və performans deməkdir.
•  Hərflər: Platanın forma faktoru (M – micro, I – ITX) və funksionallıq səviyyəsini göstərir.
• Əgər sadəcə ofis və internet üçün bir sistem qurursunuzsa, A520M, B660M kimi modellər kifayətdir.
• Oyun və peşəkar iş üçün Z790, X670E, B550 Tomahawk kimi modellərə üstünlük verin.

Ana Plata Seçərkən Nələrə Diqqət Etmək Lazımdır?

• CPU ilə uyğunluq (socket və nəsil)
• Çipset funksionallığı (PCIe dəstəyi, M.2, RAM sürəti)
• Gələcək üçün genişlənmə imkanları (slotlar, portlar)
• İstifadə məqsədi: Ofis, oyun, render, proqramlaşdırma və s.
• Forma uyğunluğu: Ana platanın ölçüsü korpusla uyğun gəlməlidir (ATX, micro-ATX, mini-ITX)

Təcrübəli İstifadəçilər üçün Məsləhətlər

• Oyun sistemləri üçün Z və X seriyası çipsetlər daha məqsədəuyğundur.
• 2 və ya daha çox M.2 yuvası olan modellər SSD genişlənməsi üçün faydalıdır.
• Wi-Fi və Bluetooth daxili dəstəyi olan modellər kabelsiz istifadə üçün idealdır.
• BIOS güncəlləmə düyməsi (BIOS Flashback) xüsusilə Ryzen 5000+ CPU-larla uyğunluq üçün vacibdir.